Ειρήνη Σπυριδάκη: Έρχεται μια στιγμή που έρχεσαι αντιμέτωπος με την αλλοτρίωση, την αποξένωση του ίδιου σου του εαυτού

1. «Στο Περιθώριο», ο τίτλος μιας έκθεσή σας. Ποια ματαίωση προσπαθείτε με τη δουλειά σας να αναδείξετε; Πώς από το περιθώριο που μας ωθεί πολλές φορές η ζωή αλλά και οι επιλογές μας, μπορούμε να αναδυθούμε εκ νέου στο κέντρο;

Το θέμα της ματαίωσης των προσωπικών στόχων και των επιθυμιών μας αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί ένα πεδίο που με ενδιαφέρει πολύ. Ιδίως όταν για τη ματαίωση αυτή έχουν μερίδιο ευθύνης, εκτός από εμάς, και οι άλλοι…

Για παράδειγμα, πολλοί αναζητούν το νόημα  της ζωής τους μέσα από τους συσχετισμούς τους με ανθρώπους κάθε λογής, υποκύπτοντας συχνά στα δικά τους «θέλω». Ώσπου έρχεται μία στιγμή που έρχονται αντιμέτωποι με την αλλοτρίωση, με την αποξένωση από τον ίδιο τους τον εαυτό. Ναυάγιο πρώτο. Τότε αποφασίζουν να αλλάξουν ρότα στη ζωή. Αρχίζουν να διερευνούν τις πραγματικές τους ανάγκες και αφιερώνουν χρόνο στην ενδοσκόπηση. Σε αυτή την προσπάθεια, ανακαλύπτουν τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους, χωρίς να βιώνουν τον ανηλεή  φόβο της απόρριψης από τους άλλους. Και όταν, ώριμοι πια, νιώθουν την ανάγκη να συστήσουν στους άλλους τον αληθινό τους εαυτό, κανείς δεν είναι πρόθυμος να τους πλησιάσει. Ναυάγιο και πάλι. Είναι σαν οι άλλοι να μην επιθυμούν να βρισκόμαστε στο επίκεντρο. Σαν να μας έχουν καταδικάσει στο περιθώριο. Οι άνθρωποι ζουν συνήθως στο περιθώριο των επιλογών τους.

2. «Χρωμόσφαιρα», ο τίτλος μιας άλλης έκθεσής σας. Έργα γιομάτα αισιοδοξία και χρώμα. Πώς ταιριάζουν όλα αυτά σε μια εποχή γκρίζα κι απαισιόδοξη; Προτείνετε ή ιχνογραφείτε μια ουτοπία δική σας;

«Χρωμόσφαιρα» ήταν ο τίτλος της πρώτης ατομικής μου έκθεσης. Τα έργα της περιέχουν έντονους χρωματισμούς και γραμμές που γεννούν ανθρώπινες φιγούρες εν κινήσει. Στόχος μου ήταν να συστήσω μία νέα υπερβατική πραγματικότητα, μία ουτοπία όπως πολύ σωστά παρατηρήσατε, με την οποία ο αποδέκτης θα μπορεί να αποδράσει από τη γκρίζα πραγματικότητα και τη μονοτονία που συχνά τον περιβάλλει. Του προτείνω να αφήσει στην άκρη τις απαισιόδοξες σκέψεις, να επιστρατεύσει την ευαισθησία του και να μεταφερθεί σ’ ένα ονειρικό κόσμο, σε μια υπερβατική πραγματικότητα με δική της νομοτέλεια, απελευθερώνοντας τη φαντασία του και τις δημιουργικές του δυνάμεις, οι οποίες λόγω των σύγχρονων στρεσογόνων συνθηκών και των περιοριστικών κοινωνικών συμβάσεων, έχουν καταχωνιαστεί βαθιά μέσα του.

Σε αυτούς τους καιρούς της κρίσης και της απαξίας της τέχνης, ο καλλιτέχνης, έχει λόγο; Κι αν ναι, μπορεί να τον διαδώσει να τον κάνει να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους του μόχθου;

Θεωρώ ότι ιδίως σε καιρούς κρίσης, ηθικο-πνευματικής πρωτίστως και μετά οικονομικής, ο καλλιτέχνης καλείται να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στα πράγματα. Με τις ευαίσθητες κεραίες του έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τα προβλήματα, τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα της εποχής μας, να εμπνέεται από αυτά μετουσιώνοντάς τα σε καλλιτεχνική δημιουργία. Συμπληρωματικά όμως, θεωρώ πως έχει και καθήκον να φωτίζει τη σκέψη των ανθρώπων, αποκαλύπτοντάς τους καταστάσεις και φαινόμενα που πιθανόν να μην είναι ακόμα ορατά σ’ εκείνους.

Έτσι επιφορτίζεται με την ευθύνη να ευαισθητοποιεί και να προβληματίζει τους ανθρώπους όποιας καταγωγής ή κοινωνικοοικονομικής κατάστασης. Σήμερα λοιπόν, σε μια εποχή επαναπροσδιορισμού των αξιών και αναζήτησης προσανατολισμού στη ζωή, ο καλλιτέχνης ως εκφραστής της εποχής του, έχει ουσιαστικό κοινωνικό ρόλο, αποκαλύπτοντας την αλήθεια και το δίκαιο, καταδικάζοντας τα κακώς κείμενα και καλώντας τους ανθρώπους σε γόνιμο προβληματισμό για τον κόσμο και τη ζωή.

Σε ό,τι αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, θα έλεγα πως ο καλλιτέχνης οφείλει, όπως προείπα να βρίσκεται σε διάλογο με όλους τους ανθρώπους, μεταξύ των οποίων φυσικά συγκαταλέγονται και οι άνθρωποι του μόχθου. Μέσω του έργου του, έχει τη δυνατότητα να προσφέρει σε αυτούς γνήσια ψυχαγωγία, απομακρύνοντάς τους από τα άγχη της καθημερινότητας και προσφέροντάς τους ένα καταφύγιο στο οποίο μπορούν να βρουν ηρεμία και εσωτερική αρμονία. Μέσω της επαφής τους με την τέχνη, οι άνθρωποι του μόχθου -και όχι μόνο- μπορούν να αντλήσουν δύναμη ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τα καθημερινά προβλήματα της επιβίωσης. Παράλληλα, η επαφή με το ωραίο και η αισθητική συγκίνηση που αυτό προκαλεί παρέχουν την ευκαιρία στους ανθρώπους που παλεύουν για το μεροκάματο να αισθανθούν ότι τα προβλήματά τους δεν αφορούν μόνο τους ίδιους, καθώς μπορούν μέσω των έργων τέχνης, να επικοινωνήσουν και να μοιραστούν κοινά βιώματα και εμπειρίες με τους συνανθρώπους τους.

Κάπου εδώ βέβαια αναδύεται το ερώτημα κατά πόσον οι άνθρωποι του μόχθου είναι εξοικειωμένοι με την τέχνη, κατά πόσον είναι διατεθειμένοι να καταβάλλουν στην καθημερινότητά τους τον απαιτούμενο πνευματικό κόπο για να την προσεγγίσουν και να εισπράξουν τα μηνύματά της. Η απάντηση δεν είναι και τόσο ενθαρρυντική. Η λύση θα πρέπει να δοθεί για ακόμη μία φορά από την παιδεία. Σε μια εποχή όπου τα μαζικά μέσα ενημέρωσης προβάλλουν ανθρώπους του φθηνού θεάματος, η παιδεία οφείλει να εφοδιάσει κάθε άνθρωπο με το θεωρητικό υπόβαθρο που θα του επιτρέπει να νιώθει τα μηνύματα των καλλιτεχνών και να αναζητά πνευματικά ενδιαφέροντα αντιστεκόμενος στον εφησυχασμό, τη μαζοποίηση και την πρόσκαιρη απόλαυση που προσφέρουν τα εύπεπτα προϊόντα της πολιτιστικής βιομηχανίας.

4. Εικονογραφείτε τη ζωή σας; Τα έργα σας θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «βιογραφικά»;. Ή μέσα από τα δικά σας βιώματα και προσλαμβάνουσες, αναζητείτε κοινό τόπο με τους άλλους. Είναι ζητούμενο ο διάλογος με τον θεατή των έργων σας;

Θεωρώ πως τα έργα κάθε καλλιτέχνη θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «βιογραφικά», δεδομένου του ότι σε αυτά τα έργα έχουν μετουσιωθεί οι σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ο καλλιτέχνης αναπτύσσει μια δυναμική σχέση με την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζει. Οι εικόνες και οι καταστάσεις της ζωής του λειτουργούν ως εφαλτήριο για να κινητοποιηθεί πνευματικά και συναισθηματικά και να εξωτερικεύσει αυτό που έχει να πει με αισθητικά μέσα, σε μία απόπειρα να επικοινωνήσει πρωτίστως με τον εαυτό του, να μεταμορφώσει ένα προσωπικό του βίωμα για να απελευθερωθεί από αυτό και να λυτρωθεί.

Από την άλλη πλευρά βέβαια, ο καλλιτέχνης μέσα από το έργο του αποζητά τον άνθρωπο. Η τέχνη αποτελεί μία γλώσσα κοινή για όλους τους ανθρώπους. Και γλώσσα σημαίνει επικοινωνία. Μέσω της τέχνης του, κάθε καλλιτέχνης επικοινωνεί τα βιώματα και τις εμπειρίες του, τις αγωνίες και τους προβληματισμούς του. Έτσι δίνει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ένας γόνιμος διάλογος με τον αποδέκτη, ο οποίος ερμηνεύει το έργο βάσει των δικών του αισθητικών κριτηρίων που προσδιορίζονται φυσικά από τα δικά του προσωπικά βιώματα και την προπαιδεία του. Προσωπικά με ενδιαφέρει πολύ η πρόσληψη του έργου μου από τους θεατές και συγκινούμαι όταν μου καταθέτουν με ειλικρίνεια τις δικές τους αγωνίες με αφορμή ένα έργο μου. Τότε είναι που αισθάνομαι πως η τέχνη ενώνει τους ανθρώπους, προωθεί τις αξίες του διαλόγου και της αλληλεγγύης, αφού οι κοινές ανάγκες των ανθρώπων μας ενδ

υναμώνουν να συνεχίσουμε τον αγώνα της ζωής.

5. Ζούμε πλέον σε μια πόλη πολυπολιτισμική. Πώς μπορεί ένας καλλιτέχνης να επικοινωνήσει με τόσες διαφορετικές κουλτούρες; Έχετε κάποιο target group ή επιζητείτε να βρείτε κοινά σημεία με την διαφορετικότητα που υπάρχει γύρω μας;

 Είναι πρόκληση για οποιονδήποτε καλλιτέχνη, κατά την άποψή μου, να ζει και να δημιουργεί μέσα σε μια κοινωνία πολυπολιτισμική, όπως είναι αυτή μέσα στην οποία ζούμε. Η καθημερινή επαφή με τη διαφορετικότητα γύρω μας προσφέρει σπουδαία τροφή για κριτική σκέψη και προβληματισμό, ενώ ταυτόχρονα συνιστά πηγή πρόκλησης ποικίλων συναισθημάτων. Καλλιεργεί την ανεκτικότητα των ανθρώπων, τους βοηθά να απαλλαγούν από φανατισμούς, καταργεί τις διακρίσεις και τις προκαταλήψεις. Εξάλλου ένας καλλιτέχνης είναι ανήσυχο πνεύμα. Αρνείται  τους συμβιβασμούς και αναζητά διαρκώς πηγές έμπνευσης και δημιουργίας μέσα από την τριβή του με άλλους ανθρώπους.

Προσωπικά, δεν απευθύνομαι μέσω της τέχνης μου σε μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων. Θεωρώ πως η τέχνη μπορεί και απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο, αρκεί ο τελευταίος να έχει τη διάθεση να την κατανοήσει. Για τον λόγο αυτό είμαι ανοικτή στην επικοινωνία με οποιονδήποτε ανεξαρτήτως φυλής, καταγωγής, εθνικότητας ή θρησκείας. Είμαι έτοιμη να επικοινωνήσω με κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως του πολιτισμικού κεφαλαίου που διαθέτει. Παράλληλα, όπως πολύ σωστά παρατηρήσατε, με ενδιαφέρει μέσα από την επικοινωνία μου με τον άλλο, να μπορώ να διαγνώσω κοινά σημεία αναφοράς που πηγάζουν συνήθως από τις κοινές ανάγκες όλων των ανθρώπων, όσο κι αν αυτές εκφράζονται διαφορετικά.

6. Είστε και φιλόλογος. Η λογοτεχνία, είναι πηγή έμπνευσης για σας; Ποιο βιβλίο θα μπορούσε να είναι το έναυσμα για μια δουλειά σας;

Προφανώς η λογοτεχνία αποτελεί πηγή έμπνευσης για εμένα. Σύμφωνα με τον Φερνάντο Πεσσόα, η λογοτεχνία -όπως άλλωστε και η τέχνη γενικότερα- είναι μια απόδειξη ότι η πραγματικότητα δεν αρκεί. Η λογοτεχνία, ως πνευματική δραστηριότητα, είναι ένα παιχνίδι με δημοκρατικούς κανόνες που αντιστέκεται σε κάθε απόπειρα υποδούλωσης ή χειραγώγησης της σκέψης. Η λογοτεχνία με βοηθά να συνειδητοποιώ τα κοινά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Με τη λογοτεχνία γίνομαι αναγνώστης του εαυτού μου, ψάχνω αδιάλειπτα τις πτυχές του, έχοντας συνειδητοποιήσει ότι οι ήρωες δεν είναι παρά πολλές μεταμορφώσεις του ίδιου μας του «εγώ». Ως φιλόλογος, ενδιαφέρομαι ιδιαίτερα για τους τρόπους ή τα εκφραστικά μέσα με τα οποία αποτυπώνονται στη γλώσσα οι σκέψεις και τα συναισθήματα των δημιουργών.

Πολλά βιβλία έχουν αποτελέσει κατά καιρούς έναυσμα για τη σύνθεση κάποιου ζωγραφικού έργου μου. Πολλά από αυτά είναι ποιητικά. Η  ζωγραφική συνιστά «σιωπώσα ποίηση» και η  ποίηση «λαλούσα ζωγραφική», όπως έχει αναφέρει χαρακτηριστικά ο αρχαίος λυρικός ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος. Ο λόγος της ποίησης εμπεριέχει συχνά την εικόνα. Η ζωγραφική από την άλλη είναι μια τέχνη εικαστική, ο λόγος της είναι η εικόνα. Έτσι λοιπόν με έχουν εμπνεύσει ζωγραφικά τα ποιητικά σπαράγματα της Σαπφώς, οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, καθώς και ποιήματα του Γ. Π. Καβάφη, του Γ. Κοντού και του Α. Ρεμπώ και Π. Βαλερύ. Επίσης, από τον χώρο της πεζογραφίας, έμπνευση κατά το παρελθόν μου έχει χαρίσει «Το κιβώτιο» του Ά. Αλεξάνδρου, «Το τέλος της μικρής μας πόλης» του Δ. Χατζή και διηγήματα του Κ. Χάμσουν και του Έ. Κέρετ. Σήμερα το βιβλίο του Φ. Ροθ «Το ανθρώπινο στίγμα» θα μπορούσε να αποτελέσει το έναυσμα για κάποιο μελλοντικό έργο μου.

7. Η πόλη που μας ακολουθεί, η πόλη που μας πληγώνει, η πόλη που μας καθορίζει πολλές φορές, είναι πηγή έμπνευσης; Ή απλώς ένα σκηνικό όπου δρουν οι χαρακτήρες σας;

Η πόλη διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στην προσωπικότητα και την ψυχοσύνθεση του αστικού υποκειμένου. Η πόλη ως υλική πραγματικότητα, αλλά κυρίως ως πλέγμα αξιών, ως τρόπος του σκέπτεσθαι. Ως χώρος κίνησης και εξέλιξης και ταυτόχρονα ως χώρος αλλοτρίωσης της συνείδησης του ανθρώπου. Ως χώρος σύνθεσης και διάλυσης σχέσεων με τους άλλους, ως χώρος επαναξιολόγησης του εαυτού μας. Η πόλη δε συνιστά απλώς μια γεωγραφική μονάδα. Δεν είναι το φόντο των ανθρωπίνων πράξεων. Έχει πολλές εκφάνσεις: το φυσικό περιβάλλον (αρχιτεκτονική), το ανθρώπινο περιβάλλον (οι κάτοικοι), το γλωσσικό περιβάλλον (η ομιλούμενη και η γραπτή γλώσσα που χρησιμοποιείται) και το ιστορικό περιβάλλον (πολιτισμικά μνημεία).

Άνθρωπος και πόλη συνταξιδεύουν ως αδιάσπαστη ενότητα, αλληλοπροσδιορίζονται και μεταβάλλονται μέσα από ποικίλες ανακατατάξεις. Η πόλη μετασχηματίζεται όταν η ανθρώπινη κοινωνία αλλάζει. Οι πόλεις κουβαλούν σημασιολογικά φορτία, αφού μέσα στα κτίρια που συνθέτουν το αστικό τοπίο έχουν αποταμιευτεί οι ελπίδες και οι απογοητεύσεις των παροντικών και των παρελθοντικών κατοίκων της.

8. Εκπαίδευση και ζωγραφική. Εκπαίδευση και τέχνη γενικότερα. Ποιες οι απόψεις σας για τη σύνδεσή τους; Στο σχολείο το εξετασιοκεντρικό έχουν θέση;

 Ο σκοπός της εκπαίδευσης είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων μέσα από την ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχικών δυνάμεων και δεξιοτήτων τους, μέσα από την υιοθέτηση ενός στέρεου αξιακού συστήματος και την ομαλή κοινωνικόποίησή τους. Στο πλαίσιο αυτό έχει προβλεφθεί στο πρόγραμμα σπουδών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης η αισθητική αγωγή που έχει ως στόχο την εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη, την ανάδειξη και καλλιέργεια των καλλιτεχνικών κλίσεων των μαθητών, τη διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων και της κρίσης τους, τη διαμόρφωση σωστών αισθητικών κριτηρίων. Το μάθημα της αισθητικής αγωγής, της μουσικής και της λογοτεχνίας συμβάλλει καθοριστικά στην πολύπλευρη καλλιέργεια των νέων και στην ορθή συγκρότηση της προσωπικότητάς τους.

Ωστόσο, η τέχνη δυστυχώς έχει καταλάβει υποδεέστερη θέση στο σύγχρονο σχολείο. Οι λόγοι είναι πολλοί. Οι ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή, το φορτωμένο σχολικό πρόγραμμα, η ανεπάρκεια καλλιτεχνικών εκδηλώσεων ή επισκέψεων σε μουσεία ή χώρους τέχνης και κυρίως, όπως σωστά επισημάνατε, ο γνωσιοκεντρικός και εξετασιοκεντρικός χαρακτήρας του σύγχρονου σχολείου που καλλιεργεί τον ανταγωνισμό και τη χρησιμοθηρική αντίληψη για τη γνώση (στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για παράδειγμα εξυπηρετεί κυρίως την προετοιμασία για την εισαγωγή σε σχολές) σε βάρος της πνευματικής καλλιέργειας και της  συναισθηματικής ωρίμανσης των μαθητών. Και όλα αυτά σε μια εποχή όπου τα παιδιά και οι νέοι κατακλύζονται καθημερινά από οπτικοακουστικά μηνύματα, τα οποία αδυνατούν εν πολλοίς να αποκωδικοποιήσουν. Πιστεύω πως είναι ανάγκη η τέχνη να αναβαθμιστεί ουσιαστικά στο σύγχρονο σχολείο και η πολιτεία οφείλει να μεριμνήσει ουσιαστικά για την επίτευξη αυτού του στόχου.